Nan kad eleksyon 28 novanm 2010 yo, Platfòm òganizasyon Ayisyen Dwa moun yo, ansanm ak òganizasyon manm li yo epi kèk òganizasyon patnè tankou : Solidarite Fanm Ayisyèn (SOFA), te deplwaye nan tout peyi a 2 mil (2000) obsèvatè fanm ak gason ki asepte fè egzèsis demokratik sa a ak Platfòm nan. Nan teks sa a, POHDH ap prezante bay piblik la premye lide l sou sa obsèvatè ak obsèvatris yo konstate nan Sant ak Biwo vòt yo nan peyi a.
I- Konsta Jeneral
Dimanch 28 novanm 2010, depi 6è nan maten, tout elektè te mobilize pou y al chwazi kandida yo kwè ki reponn ak atant yo. Men gen anpil kote nan peyi a, elektè yo te gen anpil difikilte pou ranpli devwa sivik yo. Yon bò paske biwo pat louvri alè, yon lòt bò, elektè yo pat rive jwenn non yo sou rejis electoral la. San n pa bliye anpil sitwayen ak sitwayèn ki pa t gen chans resevwa Kat Idantifikasyon Nasyonal yo (CIN) pou yo te kapab al patisipe nan eleksyon 2010 yo, k ap fèt pou eli yon presidan, 11 senatè ak 99 depite. Tout konsta sa yo fè gen yon fèb patisipasyon popilasyon an.
Men kèk konsta general obsèvatè ak obsèvatris diferan manm ak patnè POHDH yo fè nan tout peyi a:
1. Plis pase mwatye moun pa jwenn non yo sou lis elektoral yo, sa ki rann yo pa rive egzèse dwa sivil ak politik yo kòmsadwa. Sa k te lakòz anpil fristasyon nan mitan elektè yo;
2. Nan pifò biwo yo, vòt yo p at sekrè. Izolwa yo te mal plase;
3. Majorite biwo vòt yo (BV) kòmanse aprè 6 è dimaten nan preske tout peyi a;
4. Nan anpil sant vòt pa t gen prezans Polis Nasyonal ;
5. Materyèl vòt yo pa t rive alè jwenn pèsonèl biwo vòt yo ;
6. Pèsonel Biwo Vòt yo pa t byen fòme pou mennen biwo vòt yo. Yo pa t byen fòme pou fè travay la. Se menm konsta a tou pou sipèvizè sant vòt yo. Pa egzanp : Nan yon biwo vòt, nan sant vòt kite nan Lise Nasyonal Laskawobas la, manm BV yo pa ka fè diferans ant bilten nil ak bilten blan ;
7. Kat obsèvatè pou òganizasyon nan sosyete sivil la ak akreditasyon pou medya yo pat disponib atan. Pa egzanp : nan Depatman Nòdwès peyi a, obsèvatè POHDH pat jwenn kat pou y al obsève eleksyon yo ;
8. Kèk kote, materyèl vòt yo pat konplè. Tankou: Nan Santo 23, pat gen lis elektoral ;
9. Gen anpil atak ak zam ki fèt sou biwo vòt yo, tankou nan komin Savanèt nan Plato Santral ;
10. Nan anpil sant vòt bilten yo te gaye nan lari depi 10zè nan maten, Egzanp: (Ti Rivyè Latibonit ak Savanèt) ;
11. Kèk kote manm BV yo te refize fè depouyman bilten yo atan, (Penye, Jakmèl ak Sen Mak) ;
12. Ni konsèy Elektoral la, kandida yo, ni pati politik pa respekte lwa elektoral la.
Anplis sitiyasyon jeneral yo ki lye ak pwoblèm lojistik nan machin elektoral la, nou konstate gen divès kalte ensidan ak sitiyasyon ki pa korèk nan chak depatman jewografik peyi a
II- Manifesyon Jou eleksyon an ak aprè
Nòmalman selon lwa elektoral 2008 la, ni kandida yo, ni patizan yo pa gen dwa pou òganize manifestasyon, jou vòt la ak aprè jounen vòt la san Konsèy Elektoral la poko bay rezilta eleksyon yo. Alòske depi 10 zè nan maten, patizan kandida pou pòs Prezidan Michel Joseph Martelly tap manifeste nan tout petyon vil. Aprèsa, patizan lòt kandida ak pati politik fè menm jan an tou nan divès rejyon nan peyi a, tankou :
Gonayiv, Wanament, Okay, Jakmèl, Sen Mak, Ench, Okap, Delma, Lestè, elatriye… Yon bagay nou kwè ki pa nòmal, selon lwa elektoral la.
III- Konsta ki lye ak Pwoblèm lojistik
Nou obsève plizyè pwoblèm lojistik ki kite pòt louvri pou magouy fèt nan eleksyon an. Anpil elektè gen difikilte pou lokalize sant kote ki gen biwo pou y al vote.
Pou sa ki konsène rejis yo, nou obsève plizyè ka iregilarite. Lis elektè ki afiche devan sant oubyen BV yo pa koresponn ak lis ki nan men manm biwo yo. Foto elektè yo pa koresponn ak non elektè yo. Gen ka kote elektè yo jwenn non yo, yo pa jwenn siyati yo oubyen yo pa jwenn non yo sou lis la ditou alòske yo gen kat electoral yo.
Yon lòt gwo pwoblèm nou konstate se move jesyon prezans mandatè yo nan sant vòt yo. KEP te pran desizyon pou se 4 a 5 mandatè ki pou prezan nan chak biwo vòt, san l pat pran dispozisyon klè sou ki kritè pou yo prezan. Se youn nan gwo kòz tansyon nan Sant Vòt yo. Nan Lekòl Nasyonal Taba 27, jij de Pè vin fèmen biwo yo paske mandatè yo t ap fè presyon pou yo rantre nan sant vòt la.
IV- Obsèvasyon Jenral ak Kòmantè POHDH
Toujou nan sa k konsène feblès nan machin elektoral la, nou obsève gen manm sant vòt yo ki manke metrize zouti eleksyon yo. Gen manm biwo vòt ki gen difikilte pou idantifye non elektè yo sou lis rejis elektoral la. Pat gen moun ki tap oryente epi ede elektè yo chèche non yo sitou moun ki pa konn li ak moun ki andikape
Jan jounen vòt 28 novanm 2010 la pase monte aklè feblès Leta Ayisyen menm pou l chanje pèsonèl politik la. Li montre tou, kòman Leta Ayisyen pa respekte dwa Sitwayen ak Sitwayèn yo.
Pa gen kontinuite nan òganize eleksyon yo nan peyi Dayiti. Konsa peyi a pa fè pwogrè nan òganize eleksyon yo. Chak eleksyon ki pase li koute plis lajan epi gen plis pwoblèm lojistik. Finalman POHDH kwè fòk dirijan peyi a travay pou mete sou pye yon Konsèy Elektoral Pèmanan. Fòk KEP a ak dirijan peyi a pa kwè eleksyon, se sèlman zafè kandida ak pati politik yo. Sosyete sivil la, elektè yo se aktè yo ye tou nan pwosesis elektoral la.
V- Kèk rekòmandasyon Platfòm nan fè
Pou KEP a :
a) Respekte lwa elektoral la ki dwe bousòl li nan mennen pwosesis elektoral la ;
b) Pran tout dispozisyon pou trete enfòmasyon ki sòti nan chak biwo vòt ;
c) Pran sanksyon selon lwa elektoral la kont tout kandida ki fè frod ak vyolans;
d) Rann pwosesis elektoral la pi transparan nan tout desizyon l ap pran.
Pou Gouvènman ak Prezidan Repiblik la:
a) Pran tout dispozisyon pou sekirize lavi chak moun k ap sikile andedan peyi a, materiel ak byen Leta, byen chak sitwayen;
b) Pran tout dispozisyon pou anpeche yon gwo kriz politik nan peyi a ki kapan ran sitiyasyon peyi a pi frajil ;
c) Pou lajistis jwe wòl kòmsadwa pou sanksyone moun, gwoup moun k ap vyole lwa peyi a ;
Pou lòt aktè ki enplike nan pwosesis la:
a) Evite mennen peyi a nan yon kriz initil ;
b) Mete enterè peyi a devan nan tout anbisyon politik yo genyen ;
c) Favorize yon klima dyalòg nan peyi a.
Pòtoprens, Ayiti, 30 Novanm 2010
Antonal MORTIME
Sekretè Egzekitif POHDH
Jan HANSEN
Direktè Nasyonal JILAP
Pierre ESPERANCE
Direktè Egzekitif RNDDH
Carole Pierre-Paul JACOB
Kòdonatris Biwo SOFA